Ο Ισπανικός Εμφύλιος στον ελληνικό αριστερό και αναρχικό λόγο

ΧΡΙΣΤΟΣ ΜΑΗΣ*

Η Ελλάδα και η Ισπανία μοιράζονται πολύ περισσότερα απ’ το να είναι δυο ιδανικοί τουριστικοί προορισμοί. Εάν κάποιος ξύσει την επιφάνεια μ…πορεί να βρει μια σειρά από ιστορικούς και κοινωνικο-πολιτικούς συσχετισμούς ανάμεσα στις δυο χώρες. Παρά τις όποιες χρονικές υστερήσεις, και οι δυο χώρες αντιμετώπισαν παρόμοιες ιστορικές εμπειρίες· τριετείς εμφυλίους πολέμους, αυταρχικά καθεστώτα, επιστροφή στην αστικοδημοκρατική κανονικότητα κατά τη δεκαετία του ’70, μια σχεδόν ταυτόχρονη οικονομική και κατ’ επέκταση κοινωνική και πολιτική κρίση τα τελευταία χρόνια, όπως και πρόσφατες φαινομενικά συγκλίνουσες πολιτικές εξελίξεις. Οι παρόμοιες ιστορικές εμπειρίες όπως, η άνοδος του φασισμού, ο εμφύλιος και η μακροχρόνια δικτατορία στην Ισπανία, αποτέλεσαν ένα ιστορικό παράδειγμα για τα εν Ελλάδι κοινωνικά και πολιτικά υποκείμενα.

Ισχυρίζομαι πως η σύγχρονη ισπανική ιστορία έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής αριστερής—αλλά και αναρχικής, με την ευρύτερή της έννοια—ιστορικής κουλτούρας και στα κοινωνικά κινήματα της Ελλάδας. Παρόλα αυτά δεν θα σταθώ στην μελέτη της πολιτικής συγκυρίας λ.χ. από πλευράς ΚΚΕ κατά τη δεκαετία του ’30 με βάση το Ισπανικό Λαϊκό Μέτωπο, ή την μελέτη και προβολή της ισπανικής μετάβασης στη δημοκρατία και την τακτική του αδελφού κόμματος ΚΚ Ισπανίας από πλευράς ΚΚΕ (εσωτερικού) κατά τη Μεταπολίτευση, αλλά στην επίδραση του Ισπανικού Εμφυλίου στη διαμόρφωση της ιστορικής κουλτούρας του ευρύτερου πολιτικού χώρου της αριστεράς και της αναρχίας.

Οι αγώνες του ισπανικού λαού από την πάλη των Δημοκρατικών κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου, τις αντιδικτατορικές δυνάμεις μετά την ήττα του ’39 και τους Ιντιγνάδος πρόσφατα, έχουν παράξει μια σειρά από καμπάνιες αλληλεγγύης, και έχουν επηρεάσει την καλλιτεχνική δημιουγία, την εκδοτική παραγωγή και το λόγο—υπό την έννοια του discourse—στην Ελλάδα, κυρίως αλλά όχι αποκλειστικά αυτόν της αριστεράς, ανεξαρτήτως έκφανσης και έκφρασης. Στόχος της ανακοίνωσης αυτής είναι να ανατρέξει κυρίως στην πολιτισμική παραγωγή που προέρχεται από την ελληνική αριστερά και την αναρχία και να αναδείξει τις επιδράσεις του Ισπανικού Εμφυλίου και δευτερευόντως ορισμένων άλλων γεγονότων που έπονται του εμφυλίου μεν, αλλά έχουν τις ρίζες τους στην περίοδο αυτή. Όπως θα γίνει αντιληπτό, υπήρξε ιδιαίτερη έμφαση από πλευράς αναρχίας, μιας και το Ισπανικό 1936, υπήρξε για τον αναρχικό χώρο το κορυφαίο γεγονός στην ιστορία του, εξού και συνήθως συναντάται η ορολογία Ισπανική Επανάσταση, γεγονός που σημειολογικά προσιδιάζει με τη σημασία που έχει το Ρωσικό 1917 για την αριστερά. Δεν πρόκειται να ακολουθήσει μια φιλολογική ανάλυση της παραγωγής αυτής, πράγμα για το οποίο δηλώνω αναρμόδιος αλλά μια προσπάθεια να ειδωθεί η παραγωγή τόσο στο επίπεδο της παραγωγής όσο και στης πρόσληψης από τα πολιτικά υποκείμενα στα οποία αναφέρομαι.

Επιτρέψτε μου μια σύντομη βιωματική αναφορά. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000 ο υποφαινόμενος ενθυμάται σειρά από έντονες συζητήσεις, στα φουαγιέ των πανεπιστημιακών σχολών, τα καφενεία και τα μπαρ της Θεσ/κης αλλά και τα αντίστοιχα της περιοχής των Εξαρχείων στην Αθήνα, όπου άτομα απ’ όλο το φάσμα της αριστεράς και της αναρχίας συζητούσαν ή για να είμαι πιο ακριβής διαφωνούσαν για ώρες για το τι έγινε και τι δεν έγινε στον Ισπανικό εμφύλιο. Πρόκειται ίσως για ένα από τα πιο πολυσυζητημένα εξωελλαδικά ιστορικά θέματα σε τέτοιο επίπεδο. Οι λόγοι είναι μάλλον προφανείς.

Ως γεγονός, ο Ισπανικός Εμφύλιος είχε μάλλον την μοναδικότητα να συμπεριλαμβάνει όλα τα ρεύματα του χώρου αυτού, μιας και σε αυτόν συμμετείχαν ενεργά κομμουνιστές, αναρχικοί, αυτό που θα λέγαμε σήμερα επαναστατική ή άκρα αριστερά—και μάλιστα βρέθηκαν Έλληνες σε όλες τις εκφάνσεις των δημοκρατικών (εκατοντάδες κομμουνιστές στις διεθνείς ταξιαρχίες, αρχειμαρξιστές όπως ο Δημήτρης Γιωτόπουλος στο πλευρό του POUM, ο Νότης Παπαζαχαρόπουλος και ο Λεόντιος Σπλινής στο πλευρό των αναρχικών—με κύριο εχθρό τον φασισμό και ως εκ τούτου όντας στο ίδιο στρατόπεδο. Οι διαφορετικές στρατηγικές, οι ιδεολογικές διαφορές δοκιμάστηκαν ανοικτά στα οδοφράγματα της Βαρκελώνης και τα χαρακώματα της Μαδρίτης και είναι απόλυτα φυσικό να επηρεάσουν την πολιτισμική παραγωγή. Όχι μόνο ως προς την ανάδειξη ενός ηρωικού αλλά ταυτόχρονα και ηττημένου αντιφασιστικού παρελθόντος αλλά και ως προς την ανάδειξη των ιδεολογικών και πολιτικών αποχρώσεων του κάθε ρεύματος, αναγκαία συνθήκη για την συγκρότηση μιας πολιτικής ταυτότητας. Το τελευταίο έγινε κατά βάση μέσα από την εκδοτική παραγωγή, κυρίως μεταφρασμένων έργων, που γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά τη διάρκεια της Μεταπολίτευσης.

Στο σχετικά πρόσφατο αυτοβιογραφικό του έργο “Οι αμετανόητοι: Από τη δεκαετία του ’60 στον 21ο αιώνα” ο ακαδημαϊκός και παλιός αριστεριστής, Κώστας Βεργόπουλος, ανασύρει από τη μνήμη του τα σχόλια και τις συζητήσεις του—αρχειομαρξιστή—πατέρα του για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο και την σημαντική επέδραση που είχαν αυτά στη δική του διαμόρφωση (Βεργόπουλος 2010:21-26). Αντίστοιχα ο παλιός αρχειομαρξιστής και μετέπειτα φίλα προσκείμενος στον αναρχισμό Γιάννης Ταμτάκος αναφέρει στην αυτοβιογραφία του πως κατέβαιναν το ’36 σε διαδηλώσεις στη Θεσ/κη φωνάζοντας “Ζήτω η Ισπανική Επανάσταση” (22004:95). Ο Μιχάλης Πρωτοψάλτης, αναρχικός εκδότης ο οποίος πέθανε πρόσφατα, σε συνέντευξη που μου παραχώρησε αναφέρθηκε σε ταξίδι του στην Ισπανία με μια φίλη του λίγο μετά την πτώση της Χούντας, ως ταξίδι για να “προσκυνήσει τα ιερά χώματα”.

Πέρα από τις αυτοβιογραφικές αναφορές, μια σειρά από γνωστούς λογοτέχνες και ποιητές, που πρόσκεινται στην αριστερά ή και που είναι δημοφιλείς στην αριστερά, περιλαμβάνουν στο έργο τους αναφορές στον Ισπανικό Εμφύλιο. Θα αναφερθούμε σε ορισμένες περιπτώσεις, από τις πιο ενδεικτικές χωρίς να σημαίνει πως είναι οι μοναδικές, μιας και σκοπός μας δεν είναι μια εξαντλητική παράθεση αλλά η κατάδειξη των επιρροών του Ισπανικού Εμφυλίου και η διαλεκτική σχέση που τον συνδέει με τα ελληνικά τεκτενόμενα.

Ο Μιχάλης Κατσαρός—αριστερός μεν, κριτικός και αιρετικός δε, ποιητής— στην πιο γνωστή ποιητική του συλλογή, την “Κατά Σαδδουκαίων”, η οποία εκδόθηκε το 1953, αναφέρεται στον ισπανικό εμφύλιο σε τέσσερις περιπτώσεις, στο Πως να Καταχωρήσω, στους Βησιγότθους, τους Δωριείς και την Τυφλή Εποχή, τα τελευταία δυο έχουν μελοποιηθεί από τον Μίκη Θεοδωράκη. Ο Κατσαρός δεν αποτίει φόρο τιμής μόνο στους Ισπανούς αντιφασίστες που πολέμησαν κι έχασαν, αλλά και στους δικούς του συντρόφους που ηττήθηκαν. Η ποιητική συλλογή αυτή στην οποία αναφέρονται κορυφαία γεγονότα του παγκόσμιου και του ελληνικού επαναστατικού κινήματος, και στα οποία περιέλαβε και την Ισπανία, αποτελεί ένα από τα καλλιτεχνικά μανιφέστα της επέκεινα αριστεράς, και είχε πολλαπλές χρήσεις, με πιο ιδιαίτερη την χρήση τμημάτων της στο “Θίασο” του Θόδωρου Αγγελόπουλου.

Πώς να καταχωρήσω

[...] Η επέμβασις των γεγονότων των ήχων
των παρατάξεων
η επέμβασις των πλοίων από το άγριο πέλαγος
οι λαϊκοί ρήτορες
οι φάμπρικες
το 1917
το 1936
το 1944 ανάβουν τις πυρκαγιές τα φλογερά λόγια
ανάβουν το δάσος μου που μου παρέδωσαν
και ανεμίζει. [...]

Βησιγότθοι

[...] Εγώ αντιπροσώπευα τα στρατεύματα της Κορέας
των Γάλλων πατριωτών
των Ισπανών εξόριστων
την παυμένη εφημερίδα «Ελεύθερη Γνώμη»
την άλλη που έμεινε μόνον ο τίτλος της. [...]

Δωριείς

[...]
 Για τούτο παρέμεινα με τα κουρέλια μου
όπως με γέννησε η Γαλλική επανάσταση
όπως με γέννησε η απελευθέρωση των νέγρων
όπως με γέννησες μάνα μου Ισπανία ένας σκοτεινός συνωμότης.

Τυφλή Εποχή

[...] έντρομοι θα σαλπίσουν
θα κλείσουν οι πύλες
θα κλείσουν τα τείχη
θα παρατάξουν τα στρατεύματα
εσύ θα τους διαπερνάς αθόρυβα
θα προβαδίζεις
και πίσω θα σε ακολουθούν
οι Ασσύριοι οι Βαβυλώνιοι οι Ιουδαίοι
οι Ισπανοί πριν προδωθούν τα όνειρα
οι Γάλλοι μεταλλωρύχοι
ο σύντροφός μου Γκαρώ πριν γίνει διευθυντήριο [...]

Μια δεκαετία πριν τον Κατσαρό, ο Νίκος Καββαδίας, ο οποίος διετέλεσε και γραμματέας του ΕΑΜ Λογοτεχνών, έγραψε ένα ποίημα αφιερωμένο στον Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, με ομώνυμο τίτλο. Το ποίημα αυτό εκδόθηκε εν μέσω του ελληνικού εμφυλίου (Πούσι 1947) αν και είχε πρωτοδημοσιευθεί στο αριστερό λογοτεχνικό περιοδικό “Ελληνικά Γράμματα” ήδη από το Μάιο 1945. Στο ποίημα αυτό και ο Καββαδίας όπως και ο Κατσαρός, συσχετίζει τα ελλαδικά με τα ισπανικά δρώμενα. Οι αναφορές στους βομβαρδισμούς της Γκερνίκα μέσω Πικάσσο, και στην ίδια τη δολοφονία του Ποιητή, συνδέονται με τους εκτελεσμένους στο σκοπευτήριο της Καισαριανής και το ολοκαύτωμα στο Δίστομο. Μερικούς μήνες μετά, τον Αύγουστο 1945, δημοσιεύει το ποίημα “Αντίσταση” με ευθείες πολιτικές αναφορές στην Ισπανία μιας και πέραν του Λόρκα, έχουμε και την αναφορά σε ένα από τα ηγετικά στελέχη του ΚΚ Ισπανίας, της Ντολόρες Ιμπαρούρι, με χρήση του θρυλικού προσωνυμίου της, Πασιονάρια. Ο κοσμοπολίτης, ως ναυτικός, Καββαδίας συνδέει σε αυτό το ποίημα τα διάφορα μήκη και πλάτη της υφηλίου, από την “Κόκκινη Κίνα” και την “Ιβηρική”, μέχρι την Ελλάδα, κι από τον Λόρκα και την Πασιονάρια, μέχρι τον Αθανάσιο Διάκο και τον Άρη Βελουχιώτη, κι από τις σφαγές των Ιταλών στην Αβυσσηνία και των Γερμανών κατά των Β’ Π.Π., στα ελληνικά Δεκεμβριανά. Αναφέρουμε χωρίς τη δυνατότητα τεκμηρίωσης, πως το γεγονός πως ο κύριος όγκος των Ελλήνων αντιφασιστών που πολέμησαν στα πλαίσια των Διεθνών Ταξιαρχιών υπήρξαν κατ’ ανάγκη ναυτεργάτες—μιας και η δικτατορία Μεταξά δεν επέτρεπε την έλευση στην Ισπανία, και η πλειοψηφία των Ελλήνων αριστερών και κομμουνιστών βρίσκονταν σε φυλακές και εξορίες—πιθανώς να συνέβαλε περισσότερο στην ευαισθητοποίηση του επίσης ναυτικού, ποιητή.

Federico Garcia Lorca


Ἀνέμισες γιὰ μία στιγμὴ τὸ μπολερὸ
καὶ τὸ βαθὺ πορτοκαλί σου μεσοφόρι.
Αὔγουστος ἤτανε δὲν ἤτανε θαρρῶ,
τότε ποὺ φεύγανε μπουλούκια οἱ Σταυροφόροι.

Παντιέρες πάγαιναν τοῦ ἀνέμου συνοδιὰ
καὶ ξεκινοῦσαν οἱ γαλέρες τοῦ θανάτου.
Στὸ ρωγοβύζι ἀνατριχιάζαν τὰ παιδιὰ
κι ὁ γέρος ἔλιαζε ἀκαμάτης τ ̓ ἀχαμνά του.

Τοῦ ταύρου ὁ Πικάσσο ρουθούνιζε βαριὰ
καὶ στὰ κουβέλια τότε σάπιζε τὸ μέλι.
Τραβέρσο ἀνάποδο - πορεία πρὸς τὸ Βοριᾶ.
Τράβα μπροστὰ -ξοπίσω ἐμεῖς- καὶ μὴ σὲ μέλλει.

Κάτου ἀπ ̓ τὸν ἥλιο ἀναγαλλιάζαν οἱ ἐλιὲς
καὶ φύτρωναν μικροὶ σταυροὶ στὰ περιβόλια.
Τὶς νύχτες στέρφες ἀπομέναν οἱ ἀγκαλιὲς
τότες ποὺ σ ̓ ἔφεραν, κατσίβελε, στὴ μπόλια.

Ἀτσίγγανε κι Ἀφέντη μου, μὲ τί νὰ σὲ στολίσω;
Φέρτε τὸ μαυριτάνικο σκουτὶ τὸ πορφυρό.
Στὸν τοῖχο τῆς Καισαριανῆς μᾶς φέραν ἀπὸ πίσω
κ ̓ ἴσα ἕν ̓ ἀντρίκιο ἀνάστημα ψηλῶσαν τὸ σωρό.

Κοπέλες ἀπ ̓ τὸ Δίστομο φέρτε νερὸ καὶ ξίδι.
Κι ἀπάνω στὴ φοράδα σου δεμένος σταυρωτὰ
σύρε γιὰ κεῖνο τὸ στερνὸ στὴν Κόρδοβα ταξίδι,
μέσ ̓ ἀπ ̓ τὰ διψασμένα της χωράφια τ ̓ ἀνοιχτά.

Βάρκα τοῦ βάλτου ἀνάστροφη, φτενή, δίχως καρένα.
Σύνεργα ποὺ σκουριάζουνε σὲ γύφτικη σπηλιά.
Σμάρι κοράκια νὰ πετᾶν στὴν ἔρημην ἀρένα
καὶ στὸ χωριὸ ν ̓ οὐρλιάζουνε τὴ νύχτα ἑφτὰ σκυλιά.

Αντίσταση

Στὸ παιδικό μας βλέμμα πνίγονται οἱ στεριές. Πρώτη σου ἀγάπη τὰ λιμάνια σβυοῦν καὶ ἐκεῖνα. Θάλασσα τρώει τὸ βράχο ἀπ ̓ ὅλες τὶς μεριές. Μάτια λοξὰ καὶ τ ̓ ἀγαπᾶς: Κόκκινη Κίνα. Γιομάτα πᾶν τὰ ἰταλικὰ στὴν Ἐρυθρά. Πουλιὰ σὲ ἀντικατοπτρισμὸ - Μαύρη Μανία. Δόρατα μέσα στὴ νυχτιὰ παίζουν νωθρά. Λάμπει ἀρραβώνα στὸ δεξί σου: Ἀβησσυνία. Σὲ κρεμεζί, Νύφη λεβέντρα Ἰβηρική. Ἀνάβουνε τοῦ Barriochino τὰ φανάρια. Σπανιόλοι μου θαλασσοβάτες καὶ Γραικοί. Γκρέκο καὶ Λόρκα -Ἱσπανία καὶ
Πασιονάρια. Κύμα θανάτου ξαπολιοῦνται οἱ Γερμανοί. Τ ̓ ἄρματα ζώνεσαι μ ̓ ἀρχαία κραυγὴ πολέμου. Κυνήγι παίζουνε μαχαίρι καὶ σκοινί, Οἱ κρεμασμένοι στὰ δέντρα, μπαίγνιο τοῦ ἀνέμου. Κι ἀπὲ Δεκέμβρη, στὴν Ἀθήνα καὶ Φωτιά. Τοῦτο τῆς Γῆς τὸ θαλασσόδαρτο ἀγκωνάρι, Λικνίζει κάτου ἀπὸ τὸ Δρῦ καὶ τὴν Ἰτιὰ τὸ Διάκο, τὸν Κολοκοτρώνη καὶ τὸν Ἄρη.

Ο ποιητής της ήττας, ο Μανόλης Αναγνωστάκης, στο “Υ.Γ.”—το οποία εξέδωσε σε φυλλάδιο το 1983 και επανεκδόθηκε το 1992—αναφέρει στον 80ο από τους 120 στίχους του, “Με περνούσες μόνο επτά χρόνια αλλά πρόλαβες και πολέμησες στην Ισπανία”. Ο στίχος αυτός του Αναγνωστάκη προσομοιάζει την αφιέρωση του Κύπριου ποιητή, Θεοδόση Πιερίδη, στον “Αποχαιρετισμό”, ποίημα του 1937 το οποίο αφιερώνει στον “J. Μ. που πήγε στην Ισπανία να πολεμήσει”.

O Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα έχει την τιμητική του, τόσο σε αναφορές, σε αφιερώσεις ποιημάτων όσο και σε μεταφράσεις—κυρίως από αριστερούς διανοούμενους, Αλεξίου, Κοτζιάς) και παραστάσεις έργων του στην Ελλάδα (Rosenberg 2014:33). Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο γεγονός το ότι από πολύ νωρίς ο Λόρκα θεωρείται ταυτόσημος με τη Δημοκρατική Ισπανία και τις θυσίες του Ισπανικού Λαού.

Κάτι τέτοιο επιβεβαιώνεται στο Δεύτερο Συνέδριο Αντιφασιστών Λογοτεχνών του 1937, στο οποίο συμμετέχει ελληνική αντιπροσωπεία (Τσίρκας, Ράππας, Σκουρλής). Εκεί μάλιστα ο Τσίρκας και ο αφροαμερικανός Λάνγστον Χιουζ θα γράψουν το ποίημα “Όρκος στον δολοφονημένο ποιητή Λόρκα” που θα προσυπογραφεί από την πλειονότητα των συνέδρων. Ο Τσίρκας θα γράψει και το Ισπανικό Ορατόριο το 1939, το οποίο παρά την ήττα των Δημοκρατικών εκπέμπει μια αισιοδοξία, θυμίζοντας το τσιτάτο “χαμένοι αγώνες είναι εκείνοι που δεν δόθηκαν”. Θεωρώ πιο σημαντικό το διήγημα “Αλλαξοκαιριά”, το οποίο συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή “Δεκαοχτώ Κείμενα” (Κέδρος 1970), μιας και σε αντίθεση με τα εν πολλοίς ξεχασμένα του ποιήματα, η συλλογή αυτή υπήρξε πολυδιαβασμένη, έχοντας θέση σε μια λίστα με τα ελληνικά αριστερά ευπώλητα. Ως εκ τούτου, από πλευράς πρόσληψης, και χωρίς να υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, μπορούμε να υποθέσουμε πως έφτασε σε ένα αρκετά πιο διευρυμένο ακροατήριο απ’ ότι τα ποιήματά του. Στο αλληγορικό αυτό διήγημα ο Τσίρκας περιγράφει τη συζήτηση δυο Δημοκρατικών που περιλαμβάνει από αφηγήσεις βασανιστηρίων μέχρι αντιπαράθεση για τις μορφές αντιδικτατορικής πάλης. Πέραν των πιο πάνω περιπτώσεων, ενδεικτικά αναφέρουμε πως για τον Ισπανικό Εμφύλιο έχει γράψει ο Νίκος Καρούζος, και οι Κύπριοι Δώρος Λοΐζου και ο προαναφερθέντας Θεοδόσης Πιερίδης, φίλος και σύντροφος του Τσίρκα, ο οποίος στον Αποχαιρετισμό συνδέει Λόρκα και Σολωμό (Ρόζενμπεργκ 2011, στο Γραφές της Μνήμης). Τόσο για την πρόσληψη του Λόρκα στην Ελλάδα όσο και για τον Ισπανικό Εμφύλιο στην Ελληνική Ποίηση έχει γράψει αρκετά διεξοδικά η Άννα Ρόζενμπεργκ, αλλά και ο Κων/νος Κασσίνης (2010).

Ένα αρκετά ενδιαφέρον στοιχείο που προέκυψε από την μέχρι τώρα έρευνα, έχει να κάνει με το γεγονός πως δεν φαίνεται ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το θέμα, με ευθείς αναφορές—και ιδίως μεταπολεμικά—οι παραδοσιακοί, ας τους αποκαλέσουμε “ορθόδοξους”—λογοτέχνες της αριστεράς, όπως ο Ρίτσος, ο Βάρναλης ή ο Λειβαδίτης, αλλά οι πιο αιρετικοί οι οποίοι συνδύαζαν μια κριτική αποτίμηση της ήττας σε αντιπαραβολή με την ανάδειξή του ηρωικού στοιχείου των μαρτύρων/ηττημένων.

Πέραν της ποίησης και της λογοτεχνίας, λίγο μετά την πτώση της δικτατορίας, o Θάνος Μικρούτσικος, τότε φίλα προσκείμενος στην μαοϊκή οργάνωση ΕΚΚΕ (Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κίνημα Ελλάδας) μαζί με τους συνεργάτες του— επίσης κατά βάση φίλοι ή και μέλη του ΕΚΚΕ—θα δημιουργήσει τον δημοφιλή στα πλαίσια της αριστεράς δίσκο, “Πολιτικά Τραγούδια” σε στίχους των Ναζίμ Χικμέτ και Βολφ Μπίρμαν. Δυο από τα δεκατρία τραγούδια του δίσκου, αναφέρονται στην Ισπανία, ένα σε αυτήν του εμφυλίου κι ένας σε αυτήν της δικτατορίας του Φράνκο. “Ο σύντροφος Χούλιαν Γκριμάου” του Βολφ Μπίρμαν, για το μέλος του ΚΚΙ το οποίο εκτελέστηκε το 1963, και το “Χιονίζει μεσ’ τη νύχτα” του Ναζίμ Χικμέτ, γραμμένο από τον Τούρκο ποιητή κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου. Η σπαρακτική φωνή της Μαρίας Δημητριάδη μπορεί να προσληφθεί ως μοιρολόι για την ήττα των Ισπανών της συντρόφων. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Μικρούτσικος θα γράψει τη μουσική και για το “Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα” του Καββαδία. Την ίδια περίοδο οι Σταύρος Ξαρχάκος και Χρήστος Λεοντής επίσης μελοποιούν Λόρκα. Είχε προηγηθεί βέβαια ο δίσκος Romancero Gitano με έργα του Λόρκα, που δημιουργήθηκε εν μέσω της δικτατορίας από τον Μίκη Θεοδωράκη, παρότι η προεργασία είχε ξεκινήσει λίγο πριν την 21 Απριλίου 1967.

Ας περάσουμε και στο δεύτερο στοιχείο που θα μας απασχολήσει, αυτό της εκδοτικής παραγωγής. Λόγω έλλειψης χρόνου δεν θα γίνει αναφορά σε αρθρογραφία παρότι κατά διαστήματα υπήρξε πλούσια. Η εκδοτική παραγωγή διαχωρίζεται σε βιβλία που αφορούν στην ελληνική συμμετοχή στον Ισπανικό Εμφύλιο—τόσο υπό τη μορφή μαρτυριών, όσο και δοκιμίων—και σε βιβλία για τον Ισπανικό Εμφύλιο εν γένει. Ως προς τα πρώτα, το 1957 ο Χριστόφορος Δ. Λαγανάς, ναυτεργάτης, εκδίδει ένα τομίδιο με τις εμπειρίες του από την Ισπανία (“Ποτσορούμπη: Ο εμφύλιος πόλεμος στήν Ισπανία: — Αμοιβαιότητες ελληνικού Δεκέμβρη — Ο λόχος Ζαχαριάδη”). Ο συγγραφέας κατά κάποιο τρόπο ακολουθεί την καλιτεχνική οδό, αφού επιχειρεί να συνδέσει τα ισπανικά δρώμενα με τα ελληνικά, με ένα ομολογουμένως γραμμικό και δογματικό τρόπο. Τριάντα χρόνια μετά, το 1987, ένα μέλος των Διεθνών Ταξιαρχιών, ο Στέφανος Τσερμέγκας μαζί με τον Λευτέρη Τσιρμιράκη συγγράφουν ένα βιβλίο για τους Έλληνες και Κύπριους αντιφασίστες της Ισπανίας (“No Pasaran: Έλληνες Αντιφασίστες Εθελοντές στην Ισπανία”). Και στα δυο βιβλία υπογραμμίζεται το δίκαιο και ηθικό του αγώνα και το χρέος έναντι της ανθρωπότητας στην αντιφασιστική πάλη. Ο Δημήτρης (Μήτσος) Παλαιολογόπουλος εκδίδει το 1979 και επανεκδίδει σε αναθεωρημένη έκδοση το 1986, την μελέτη του “Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-1939)” και την ίδια χρονιά εκδίδεται σε επιμέλεια Ρήγα Καπάτου το “Δεν θα Περάσουν: Φόρος τιμής στην Ισπανία 1936-1986” (Γλάρος). Πιο πρόσφατο ιστοριοδιφικό είναι αυτό του Χρίστου Λάζου, Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη: Η συμμετοχή των Ελλήνων στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο που εκδίδεται το 2001.

Οι πρώτες προσπάθειες επιστημονικής διερεύνησης του Ισπανικού Εμφυλίου και της αλληλεπίδρασης με τα Ελληνικά δρώμενα, έρχονται πολύ αργότερα με το Η Ελλάδα και ο Ισπανικός Εμφύλιος του Θανάση Σφήκα το 2000, ο συλλογικός τόμος 1936: Ελλάδα και Ισπανία σε επιμέλεια Δημήτρη Φιλιππή το 2007 και μόλις το 2013 έρχεται να προστεθεί ακόμη ένας τίτλος, Τα παιδιά του εμφυλίου: Από την “κοινωνική πρόνοια” του Φράνκο στον “έρανο” της Φρειδερίκης (1936-1950) δια χειρός Λουκιανού Χασιώτη.

Πέραν όμως από την αρκετά περιορισμένη εγχώρια παραγωγή, υπάρχει πλούτος μεταφράσεων κυρίως από την Μεταπολίτευση κι έπειτα, είτε δοκιμίων είτε λογοτεχνικών βιβλίων σε σχέση με το θέμα μας. Eνδεικτικά και όχι εξαντλητικά, 1963 οι τροτσκιστικές εκδόσεις Εργατική Πάλη εκδίδουν το “Η τραγωδία της Ισπανίας” του Λ. Τρότσκυ, έργο που επανεκδίδουν με φωτοανατύπωση οι επίσης τροτσκιστικές εκδόσεις “(Νέοι) Στόχοι” επί δικτατορίας. Δυο χρόνια μετά, το 1965, εκδίδεται η Ισπανική Διαθήκη του Άρθουρ Καίσλερ (εκδόσεις Δρακόπουλος), το οποίο επανεκδίδεται τόσο επί δικτατορίας, το 1970 (Ωκεανίδα), όσο και μεταπολιτευτικά (Κάκτος 1975, Άγκυρα 1976). Επίσης, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, εκδίδεται και το δίτομο του Χιου Τόμας για τον Ισπανικό Εμφύλιο (Αφοί Τολίδη 1971) το οποίο ακόμη και σήμερα θεωρείται κλασικό ανάγνωσμα στα πλαίσια της αριστεράς. Την ίδια χρονιά οι εκδόσεις Πάπυρος Πρεςς εκδίδουν το βιβλίο του Ζωρζ Ρου, για τον Ισπ. Εμφύλιο, και το “Για ποιον χτυπάει η καμπάνα” του Χέμινγουεη, εκδίδονται επίσης τα λογοτεχνικά έργα των Μαλρώ (Η Ελπίδα, Άγκυρα 1973) και Αράμπαλ (Ζήτω ο Θάνατος, Καρανάση 1973).

Στη Μεταπολίτευση, έχουμε τα Απομνημονεύματα της Πασιονάρια και την βιογραφία του Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι, η τελευταία δια χειρός Αμπέλ Παζ (1978), το “Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία του Τροτσκιστή Φέλιξ Μόρροου (Ατραπός 1977), το “Ισπανία 1936-1939: Kριτική Ανάλυση (Ιστορικές Εκδόσεις 1977), που δίνει την μαοϊκή οπτική στο θέμα, το “Κολλεκτιβισμός και αυτοδιαχείριση στην Ισπανία 1936-1939” του Γερμανού Αναρχικού Αουγκουστίν Σούκυ, το “Φόρος τιμής στην Καταλωνία” του Όργουελ (Ελεύθερος Τύπος 1980), το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα που πραγματεύεται τον Ισπανικό Εμφύλιο και την Φρανκική Δικτατορία του Μιγκουέλ ντε Σαλαμπέρτ, "Eσωτερική εξορία", Θεμέλιο, 1986.

Παρότι μειωμένη σε σχέση με το παρελθόν, η εκδοτική παραγωγή συνεχίζεται και μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Το έργο του Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, “Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας” πρωτοκυκλοφορεί το 1992 και έκτοτε κάνει τέσσερεις εκδόσεις. Αρκετά πυκνή σε εκδόσεις είναι η τελευταία πενταετία, με τα έργα των Καμίλο Μπερνέρι, "Για την κατάργηση του κράτους", το οποίο περιέχει σημαντικά κείμενά του για τον Ισπανικό Εμφύλιο οπου ασκεί κριτική, από αναρχική σκοπιά, στις επιλογές και την πολιτική και των Ισπανών αναρχικών της CNT-FAI και το οποίο εκδίδεται το 2010, το “Ταξίδι στο παρελθόν: Αναμνήσεις από την Ισπανική Επανάσταση, 1936-139” του Αμπέλ Παζ που εκδόθηκε το 2012, τη μπροσούρα του Μιγκέλ Γκαρσία “Η Βαρκελώνη είναι δική μας” που κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά, την ίδια χρονιά με το “Φραγκοσυκιές και σκορπιοί: Τα χρόνια πριν την ισπανική επανάσταση του 1936” του Αμπέλ Παζ και το συλογικό έργο “Η κολεκτιβοποίηση στην Ισπανία, 1936- 1939: Μαρτυρίες και κριτικές προσεγγίσεις”. Το 2014 κυκλοφορεί το έργο του Μουρραίη Μπούκτσιν “FAI: Η οργάνωση του αναρχικού ισπανικού κινήματος στα προεμφυλιακά χρόνια (1927-1936). Ας σημειωθεί πως όλοι οι τίτλοι της τελευταίας πενταετίας αποτελούν εκδοτικό προϊόν μικρών εκδοτικών αναρχικών και αντιεξουσιαστικών εγχειρημάτων. Παρότι περιεχομενικά και φαινομενικά είναι άσχετο με τον Ισπανικό Εμφύλιο, η μελέτη του Τάσου Κατσαρού “Μια απόφαση μάχομαι μέχρι το τέλος. Στενή αυτοάμυνα (ΟΠΛΑ) 1946-1947” που πρωτοεκδόθηκε το 2004 και επανεκδόθηκε σε αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση το 2011, σύμφωνα με τον συγγραφέα της δανείζεται τον τίτλο της από ένα τραγούδι που τραγουδούσαν οι Ισπανοί πολιτοφύλακες κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου, θέτοντας αυτομάτως τους δυο εμφυλίους πολέμους σε συγκριτικό πλαίσιο.

Ενδιαφέρον σημείο είναι το γεγονός πως παρά τον πλούτο των εκδόσεων, ελάχιστες συνδέονται με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, τον μεγαλύτερο πολιτικό οργανισμό της αριστεράς. Αντιθέτως, η πλειοψηφία προέρχεται από μικρούς εκδοτικούς οίκους που πρόσκεινται είτε στην εξωκοινοβουλευτική αριστερά ή τον αναρχικό χώρο. Ένας από τους λόγους πιθανώς να είναι πως το ΚΚΕ καρπωνόταν την εγχώρια ιστορία της αριστεράς στη συγκρότηση ιδεολογικής και πολιτικής ταυτότητας, σε αντίθεση με λ.χ. τον τροτσκιστικό ή τον αναρχικό χώρο. Ένα άλλο ενδεχόμενο, αποτελεί ίσως το γεγονός πως το ΚΚ Ισπανίας ακολούθησε τον ευρωκομμουνιστικό δρόμο, και είναι σύνηθες η εκ των υστέρων τήρηση αποστάσεων από την ιστορία κομμάτων με τα οποία μετέπειτα υπήρξε διάσταση απόψεων (λ.χ. Κίνα).

Το γεγονός πως η έκρηξη εκδόσεων σε σχέση με τον Ισπανικό Εμφύλιο ξεκινάει στα μέσα της Δικτατορίας και διαρκεί μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80, δηλαδή, από το σημείο πολιτισμικής και εξεγερτικής έκρηξης της μακράς δεκαετίας του ’60 μέχρι και το κλείσιμο του κύκλου αυτού, μόνο τυχαία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Το επαναστατικό όραμα και η πίστη στην ουτοπία, δυο χαρακτηριστικά που βρέθηκαν στο απόγειό τους κατά τη μακρά δεκαετία του Εξήντα, δηλαδή από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, είχαν ως αποτέλεσμα την αναζήτηση σε άλλες εφόδους στον ουρανό όπως η Ισπανική, πράγμα που με τη σειρά του γέννησε την πολιτισμική παραγωγή στην οποία έχει γίνει αναφορά. Από τα μέσα του 1980 κι έπειτα, με το τέλος της ουτοπίας, των μεγάλων επαναστατικών αφηγημάτων και την επικράτηση του μετανεωτερικού αφηγήματος και την αποθέωση του ατομικισμού, τέτοιου είδους αναζητήσεις αμβλύνθηκαν σε βαθμό που τις κατιστούσαν μέχρι και αθέατες, μιας και ο όγκος τους μειώθηκε.

Μάλιστα πριν τη νέα άνθιση της τελευταίας πενταετίας, διόλου τυχαία που αυτή συνέπεσε με την περίοδο που σημαδεύτηκε από το Φοιτητικό Κίνημα της περιόδου 2006-2007 και τον Δεκέμβρη του 2008, οι εκδόσεις που αφορούσαν στον Ισπανικό Εμφύλιο σχετίζονταν περισσότερο με το ευρύτερο εγχείρημα περί αναθεώρησης της ιστορίας. Εκδόσεις όπως “Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936- 1939” του Anthony Beevor, και το “Μνήμη και λήθη του ισπανικού εμφυλίου: Δημοκρατία, δικτατορία και διαχείριση του παρελθόντος” της Paloma Aguilar Fernandez, τα οποία εκδόθηκαν το 2006 και το 2005 αντίστοιχα, εγγράφονται στο προαναφερθέν εγχείρημα. Το τελευταίο μάλιστα φιλοξενεί και πρόλογο δια χειρός Στάθη Ν. Καλύβα, εκ των πρωτεργατών και κύριων εκφραστών του λεγόμενου νέου κύματος της ελληνικής ιστοριογραφίας. O Καλύβας, επιχειρεί μια συγκριτική αναφορά στους δυο εμφυλίους.

Ο ισπανικός εμφύλιος, υπήρξε ένα τριετές συμβάν μεν, του οποίου όμως ο ελληνικός απόηχος κράτησε σχεδόν μισό αιώνα, ως ένα από τα εργαλεία παραγωγής ή συγκρότησης λόγου και ταυτότητας, στα πλαίσια του ελληνικού ριζοσπαστικού κινήματος, κύρια μέσω του έντυπου λόγου αλλά και της μουσικής. Όπως και ο ελληνικός εμφύλιος, αποτελεί συμβάν το οποίο βρίσκεται στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης ανάμεσα στα διαφορετικά ιδεολογικά και ιστοριογραφικά ρεύματα, όπως και στην ευρύτερη συζήτηση περί μνήμης και λήθης σε σχέση με το ιστορικό παρελθόν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει πως η σύγχρονη ιστορική προσπάθεια συγκριτικής προσέγγισης των δυο χωρών, ακολουθεί την αντίστοιχη πολιτισμική της μακράς δεκαετίας του ’60, όταν η Πασιονάρια και η Μπουμπουλίνα, ο Λόρκα και ο Σολωμός, οι μάχες του Έβρου και το Γράμμου, και τα οδοφράγματα της Βαρκελώνης και της Στουρνάρη και Πατησίων γωνίας αποτελούσαν μέρη ή πτυχές του ίδιου μεγάλου επαναστατικού αφηγήματος.

Βιβλιογραφία

Aguilar Fernández, Paloma, Μνήμη και λήθη του ισπανικού εμφυλίου (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005).
Beevor, Antony, Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939 (Αθήνα: Γκοβόστης, 2006).
Bookchin, Murray, Η ισπανική επανάσταση του 1936: Ένας κριτικός απολογισμός (Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1995).
Bookchin, Murray, FAI: Η οργάνωση του αναρχικού ισπανικού κινήματος στα προεμφυλιακά χρόνια (1927-1936) (Αθήνα: Ευτοπία, 2014).
Dolgoff, Sam, Αναρχικές Κολλεκτίβες: Η εργατική αυτοδιεύθυνση στην ισπανική επανάσταση (Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1982).
Garcia, Miguel, Η Βαρκελώνη είναι δική μας (Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα, 2013).
Rocker, Rudolf, Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος: Ανατομία της ισπανικής επανάστασης (Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1996).
Orwell, George, Φόρος τιμής στην Καταλωνία (Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1978).
Orwell, George, Προσκύνημα στην Καταλωνία (Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1999).
Orwell, George, Πεθαίνοντας στην Καταλωνία (Αθήνα: Κάκτος, 2005).
Paz, Abel, Ντουρρούτι: Η κοινωνική επανάσταση στην Ισπανία, 1896-1936, A+B Tόμος (Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1978).
Paz, Abel, Ταξίδι στο παρελθόν: Αναμνήσεις από την Ισπανική Επανάσταση 1936-1939 (Θεσσαλονίκη: Κουρσάλ Συνεργατικές Εκδόσεις, 2012).
Paz, Abel, Φραγκοσυκιές και σκορπιοί: Τα χρόνια πριν την ισπανική επανάσταση του 1936 (Θεσσαλονίκη: Πανοπτικόν, 2013).
Rocker, Rudolf, Ο ισπανικός εμφύλιος: Ανατομία της ισπανικής επανάστασης (Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος, 1996).
Roux Georges, Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος (Αθήνα: Πάπυρος, 1971).
Rosenberg, Anna, “The Greek Lorca: Translation, Homage, Image”, Bulletin of Hispanic Studies, 91.1 (2014): 33-52.
Santa Cecilia, Carlos Garcia (επιμ.), Ανταποκριτές στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο (Αθήνα: Ινστιτούτο Θερβάντες, Μουσείο Νίκος Καζανζάκης, Fundación Pablo Iglesias, Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΑ, 2008).
Αναγνωστάκης, Μανόλης, ΥΓ (Θεσσαλονίκη: χ.ε., 1983).
Αράμπαλ, Φερνάντο, Ζήτω ο Θάνατος (Αθήνα: Καρανάση, 1973).
Βέρνον, Ρίτσαρντς, Διδάγματα από την ισπανική επανάσταση: 1936-1939 (Αθήνα:
Ελεύθερος Τύπος, 1996).
Βεργόπουλος, Κώστας, Οι αμετανόητοι: Από τη δεκαετία του ’60 στον 21ο αιώνα (Αθήνα: Λιβάνης, 2010).
Πρακτικά Συνεδρίου «Ο Ισπανικός Εμφύλιος: Κύπρος Ελλάδα και Ευρώπη» Εντσενσμπέργκερ, Χανς Μάγκνους, Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας (Αθήνα:
Οδυσσέας, 1992).
Καββαδίας, Νίκος, Πούσι (Αθήνα: Καραβία, 1947). Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, τ. 3 (19 Μαΐου 1945).
Ιάνι, Βαλέρια Λ., Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος - No Pasaran! (Αθήνα: Γνώση, 2011).
Καββαδίας, Νίκος, “Αντίσταση”, Ελεύθερα Γράμματα, τ. 14 (10 Αυγούστου 1945).
Καίστλερ, Άρθουρ, Ισπανική Διαθήκη (Αθήνα: Δρακόπουλος, 1965).
Καππάτος, Ρήγας (επιμ)., Δεν θα Περάσουν: Φόρος τιμής στην Ισπανία 1936-1986 (Αθήνα: Γλάρος, 1986).
Καρούζου, Εύη (επιμ.), Σύγχρονη Ισπανική Ιστοριογραφία -Τομές της φρανκικής και μεταφρανκικής εποχής (Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού - Μνήμων, 2001).
Κατσαρός, Μιχάλης, Κατά Σαδδουκαίων (Αθήνα: χ.ε., 1953).
Κατσαρός, Τάσος Α., Μια απόφαση μάχομαι μέχρι το τέλος: Θεσσαλονίκη 1946-’47, Αντάρτικο πόλεως - Στενή αυτοάμυνα (Ο.Π.Λ.Α.) (Θεσσαλονίκη: Ντοκουμέντα, 2003).
Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας (μαρξιστικό-λενινιστικό), Ισπανία, 1936-1939: Κριτική Ανάλυση (Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις, 1977).
Λαγανάς, Χριστόφορος, Ποτσορούμπη: Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία - Αμοιβαιότητες ελληνικού Δεκέμβρη - Ο Λόχος Ζαχαριάδη - Από το ημερολόγιο της 113ης Μπριγκάντας (Αθήνα: χ.ε, 1957).
Λάζος, Χρήστος Β., Πεθαίνοντας στη Μαδρίτη: Έλληνες εθελοντές στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο 1936-1939 (Αθήνα: Αίολος, 2001).
Λειβαδίτης, Τάσος, Ο άνθρωπος με το ταμπούρλο, Αθήνα: Κέδρος, 1956.
Μαλρώ, Αντρέ, Η Ελπίδα (Αθήνα: Άγκυρα, 1973).
Μόρρου, Φέλιξ, Επανάσταση και αντεπανάσταση στην Ισπανία (Αθήνα: Ατραπός, 1977).
Μπερνέρι, Καμίλο, Για την κατάργηση του κράτους (Θεσσαλονίκη: Κατσάνος, 2009).
Παλαιολογόπουλος, Δημήτρης, Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στον ισπανικό εμφύλιο (1936-1939) (Αθήνα: Φιλιππότη, 1987).
Πασιονάρια, Απομνημονεύματα, τ. Α+Β (Αθήνα: Ανθολογία, χ.χ.).
Πιερίδης, Θεοδόσης, Άπαντα, τ. 1 (Λευκωσίας: Πυρσός, 1976).
Ρόζενμπεργκ, Άννα, “Μνήμες του Ισπανικού Εμφυλίου στη Νεοελληνική Ποίηση”, στο Ζ. Ι. Σιαφλέκης (επιμ.), Γραφές της Μνήμης: Σύγκριση - Αναπαράσταση - Θεωρία, Αθήνα: Gutenberg, 2011, 407-421.
Σαλαμπέρτ, Μιγκουέλ Ντε, Εσωτερική εξορία (Αθήνα: Θεμέλιο, 1986).
Σούχυ, Αουγκουστίν, Κολλεκτιβισμός και αυτοδιαχείριση στην Ισπανία 1936-1939 (Αθήνα: Επίκουρος, 1975).
ΜΑΗΣ Χρίστος «Ο Ισπανικός Εμφύλιος στον Ελληνικό Αριστερό και Αναρχικό Λόγο»
Σφήκας, Θανάσης, Η Ελλάδα και ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος: Ιδεολογία, οικονομία, διπλωματία (Αθήνα: Στάχυ, 2000).
Ταμτάκος, Γιάννης, Αναμνήσεις μιας ζωής στο επαναστατικό κίνημα, 2η έκδοση (Θεσσαλονίκη: Κύκλοι Αντιεξουσίας, 2004).
Τρότσκυ, Λέων, Η τραγωδία της ισπανίας (Αθήνα: Εργατική Πάλη, 1963).
Τσερμέγκας, Στέφανος, Τσιρμιράκης, Λευτέρης, No Passaran: Έλληνες αντιφασίστες εθελοντές στην Ισπανία (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1987).
Τσίρκας, Στρατής, “Αλλαξοκαιριά”, στο Δεκαοχτώ Κείμενα, Αθήνα: Κέδρος, 1970, 115- 120.
Tσίρκας, Στρατής, “Ο όρκος των ποιητών στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα - πριν από εικοσιπέντε χρόνια”, Επιθεώρηση Τέχνης, 89 (1962), 570.
Τσίρκας, Στρατής, Προτελευταίος Αποχαιρετισμός και το Ισπανικό Ορατόριο (Αλεξάνδρεια: Ορίζοντες, 1946).
Φιλιππής, Δημήτρης Ε., 1936: Ελλάδα και Ισπανία (Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007).
Φιλιππής, Δημήτρης Ε., Προφασισμός, εκφασισμός, ψευδοφασισμός. Ελλάδα, Ιταλία και Ισπανία στον Μεσοπόλεμο (Θεσσαλονίκη: University Sudio Press, 2010).
Χασιώτης, Λουκιανός, Τα παιδιά του εμφυλίου: Από την “κοινωνική πρόνοια” του Φράνκο στον “έρανο” της Φρειδερίκης (1936-1950) (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2013).
Χασιώτης, Λουκιανός (επιμ.), Η κολεκτιβοποίηση στην Ισπανία, 1936-1939: Μαρτυρίες και κριτικές προσεγγίσεις (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις των Ξένων, 2013).
Χασιώτης Λουκής, “Η σύνδεση του ισπανικού και του ελληνικού εμφυλίου πολέμου στη δεκαετία του 1940”, στο Πολυμέρης Βόγλης, Φλώρα Τσίλαγα, Ιάσονας Χανδρινός, Μενέλαος Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η εποχή των ρήξεων στη δεκαετία του 1940, (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2012), 333-352.
Χέμινγουεη, Έρνεστ, Για ποιον χτυπά η καμπάνα (Aθήνα: Πάπυρος, 1971).
Χιου, Τόμας, Ιστορία του ισπανικού εμφυλίου, τ. Α+Β (Αθήνα: Αφοί Τολίδη, 1971).
Δισκογραφία
Θεοδωράκης, Μίκης, Romancero Gitano, LYRA 1978.
Θεοδωράκης, Μίκης, Κατά Σαδδουκαίων, MINOS 1983.
Λεοντής, Χρήστος, Αχ. Έρωτα, Columbia 1974.
Μικρούτσικος, Θάνος, Πολιτικά τραγούδια, LYRA 1975.
Μικρούτσικος, Θάνος, Ο σταυρός του νότου, LYRA 1979.
Ξαρχάκος, Σταύρος, Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας, Columbia 1969.

*Το κείμενο είναι από Πρακτικά Συνεδρίου με τον τίτλο “Ο Ισπανικός Εμφύλιος: Κύπρος, Ελλάδα και Ευρώπη” που διοργανώθηκε στη Λευκωσία, στις 20 - 21 Φεβρουαρίου 2015 στο Πανεπιστήμιο Κύπρου από το Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ και το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.